Trường CĐSP Lạng Sơn

ĐÀO TẠO NĂNG LỰC DẠY HỌC TÍCH HỢP CHO SINH VIÊN
SƯ PHẠM ĐÁP ỨNG YÊU CẦU ĐỔI MỚI GIÁO DỤC

            Tóm tắt: Dạy học tích hợp là một trong những quan điểm dạy học tiếp cận năng lực học sinh đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông nói chung ở trường THCS nói riêng. Vì vậy, việc đào tạo sinh viên năng lực dạy học tích hợp ở các trường sư phạm là một nhiệm vụ quan trọng. Bài viết đề cập đến việc đào tạo năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.
            Từ khóa: Đào tạo, năng lực, dạy học tích hợp, đổi mới giáo dục
  Để thực hiện được chương trình phổ thông mới, giáo viên phổ thông nhất là giáo viên dạy ở bậc THCS phải có được năng lực dạy học tích hợp. Vấn đề này đặt ra cho các trường đại học và cao đẳng: làm thế nào để đào tạo và bồi dưỡng giáo viên ở trường THCS có được năng lực dạy học tích hợp để đáp ứng được yêu cầu đổi mới giáo dục.
1. Khái niệm và đặc trưng của dạy học tích hợp
1.1. Khái niệm dạy học tích hợp
Khái niệm dạy học tích hợp được đưa ra dưới nhiều tiếp cận khác nhau. Nhiều nhà chuyên môn đã phân chia các mức độ tích hợp trong chương trình giáo dục phổ thông (6):
Có 4 cấp độ (Xavier Roegies): Tích hợp trong nội bộ môn học; tích hợp đa môn; tích hợp liên môn và tích hợp xuyên môn.
 Có 5 cấp bậc: (Susan M Drake, 2007, Creating Standards - Based Integated Curriculum): Tích hợp trong nội bộ môn học; tích hợp lồng ghép; tích hợp đa môn; tích hợp liên môn và tích hợp xuyên môn. Trong đó:

          - Kết hợp/lồng ghép:  Một nội dung nào đó được kết hợp vào chương trình đã có sẵn. Ở nước ta, trong nhiều năm qua đã tích hợp, lồng ghép các chủ đề về dân số, môi trường, an toàn giao thông, sức khỏe sinh sản, kĩ năng sống vào các lĩnh vực môn học như Địa lý, Sinh học, Đạo đức, Giáo dục Công dân…

          - Tích hợp trong nội bộ môn học: Tích hợp những nội dung của các phân môn, các lĩnh vực nội dung môn thuộc cùng một môn học theo những chủ đề, chương, bài cụ thể nhất định. Như trong môn Hóa học: tích hợp nội dung Hóa học vô cơ, Hóa học hữu cơ trong chương Hóa học và các vấn đề kinh tế, xã hội và môi trường. Trong môn Lịch sử, tích hợp kiến thức Lịch sử thế giới, Lịch sử Việt Nam và Lịch sử địa phương trong cùng một bài học. Ví dụ: Giảng dạy về nội dung "Tổng khởi nghĩa tháng Tám ở Việt Nam", kiến thức Lịch sử thế giới có trong thời cơ cách mạng. Trong diễn biến khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước, giáo viên đề cập đến khởi nghĩa giành chính ở địa phương.

          - Tích hợp đa môn: Các môn học riêng biệt nhưng có những liên kết có chủ đích giữa các môn học và trong từng môn bởi các chủ đề hay vấn đề chung.

          Khi nghiên cứu về một vấn đề nào đó, học sinh được đồng thời tiếp cận từ nhiều môn học khác nhau. Ví dụ: Chủ đề Truyền thống yêu nước của nhân dân Việt Nam, học sinh có thể được tiếp cận trong môn Lịch sử, Văn học, Giáo dục công dân, Âm nhạc. Từ cách tiếp cận đa môn này, giáo viên không cần thay đổi nhiều nội dung môn học, nội dung và đánh giá vẫn theo bộ môn, học sinh có thể tạo ra những kết nối giữa các bộ môn để giải quyết vấn đề.
          - Tích hợp liên môn: Các môn học được liên hợp với nhau và giữa chúng có các chủ đề, các vấn đề, những khái niệm lớn và những ý tưởng lớn. Chương trình liên môn tạo ra những kết nối rõ rệt giữa các môn học. Chương trình xoay quanh các chủ đề/ vấn đề chung nhưng các khái niệm hoặc các kĩ năng liên môn được nhấn mạnh giữa các môn chứ không phải trong từng môn riêng biệt. 
          - Tích hợp xuyên môn: Cách tiếp cận những vấn đề từ cuộc sống thực và có ý nghĩa đối với học sinh mà không xuất phát từ các khoa học tương ứng với môn học, từ đó xây dựng nên các môn học mới khác với môn học truyền thống. Cách tiếp cận này bắt đầu từ ngữ cảnh cuộc sống thực (real - life context). Điều quan tâm nhất ở đây chính là sự phù hợp đối với học sinh. Điểm khác với tích hợp liên môn ở chỗ: nó xuất phát từ ngữ cảnh cuộc sống thực và sở thích của học sinh.
           Ví dụ: Xuất phát từ bối cảnh “Ô nhiễm môi trường và làm trong sạch môi trường thành phố”, nhà trường đưa ra một chương trình tích hợp phong phú. Học sinh lựa chọn các vấn đề về môi trường và tiến hành thu thập thông tin, nghiên cứu và đề xuất các biện pháp làm trong sạch môi trường.

            Tóm lại, dạy học tích hợp tuy còn là khái niệm mới, song trong thực tế, việc dạy học tích hợp đã xuất hiện đây đó, dù chưa được hệ thống và toàn diện. Tùy theo nhu cầu thực tế, và mục tiêu của chương trình giáo dục mà mức độ tích hợp được vận dụng linh hoạt.

1.2. Đặc trưng của dạy học tích hợp
Mục đích của dạy học tích hợp là để hình thành và phát triển năng lực
học sinh. Bản chất của năng lực là khả năng của chủ thể kết hợp một cách linh hoạt, có tổ chức hợp lý các kiến thức, kỹ năng với thái độ, giá trị, động cơ, nhằm đáp ứng những yêu cầu phức hợp của một hoạt động, bảo đảm cho hoạt động đó đạt kết quả tốt đẹp trong một bối cảnh (tình huống) nhất định; và phương pháp tạo ra năng lực đó chính là dạy học tích hợp. Theo đó, dạy học tích hợp có những đặc trưng (3) sau:
- Thiết lập các mối quan hệ theo một logic nhất định những kiến thức, kỹ năng khác nhau để thực hiện một hoạt động phức hợp.
- Lựa chọn những thông tin, kiến thức, kỹ năng cần cho học sinh thực hiện được các hoạt động thiết thực trong các tình huống học tập, đời sống hàng ngày, làm cho học sinh hòa nhập vào thế giới cuộc sống.
- Làm cho quá trình học tập mang tính mục đích rõ rệt.
- Giáo viên không đặt ưu tiên truyền đạt kiến thức, thông tin đơn lẻ, mà phải hình thành ở học sinh năng lực tìm kiếm, quản lý, tổ chức sử dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong tình huống có ý nghĩa.
- Khắc phục được thói quen truyền đạt và tiếp thu kiến thức, kỹ năng rời rạc làm cho con người trở nên "mù chữ chức năng", nghĩa là có thể được nhồi nhét nhiều thông tin, nhưng không dùng được. Như vậy, dạy học tích hợp là cải cách giảm tải kiến thức không thực sự có giá trị sử dụng, để có điều kiện tăng tải kiến thức có ích. Để lựa chọn nội dung kiến thức đưa vào chương trình các môn học trước hết phải trả lời kiến thức nào cần và có thể làm cho học sinh biết huy động vào các tình huống có ý nghĩa. Biểu hiện của năng lực là biết sử dụng các nội dung và các kỹ năng trong một tình huống có ý nghĩa, chứ không ở tiếp thụ lượng tri thức rời rạc.
2. Khái niệm năng lực dạy học tích hợp
          Có nhiều tác giả đưa ra khái niệm về năng lực dạy học tích hợp nhưng tác giả Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh trình bày khái niệm như sau:
Năng lực dạy học tích hợp của sinh viên là năng lực thiết kế và phát triển chương trình, xây dựng chủ đề dạy học, tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá hiệu quả dạy học nhằm hình thành và phát triển năng lực của học sinh (3).
Với cách hiểu trên, cấu trúc năng lực dạy học tích hợp của sinh viên có thể được mô tả dưới dạng các tiêu chí như sau (1):
* Về kiến thức
- Hiểu và nắm rõ bản chất của dạy học tích hợp, phân tích được xu hướng dạy học tích hợp từ đó nhận ra tính tất yếu của dạy học tích hợp các khoa học ở nhà trường;
- Nêu được các phương pháp dạy học tích hợp phù hợp với lĩnh vực khoa học.  - Nêu được các hình thức tổ chức dạy học tích hợp.
- Phân tích được yêu cầu, khả năng dạy học tích hợp của các khoa học.
- Trình bày được các nguyên tắc phát triển chương trình quán triệt dạy học tích hợp.
- Nêu được những điều kiện bảo đảm cho việc dạy học tích hợp.
* Về kĩ năng
- Nhận xét được các chương trình môn học hiện nay ở phổ thông theo tiêu chí tích hợp.
- Xác định các mục tiêu tích hợp (chung cho nhiều môn học). Các mục tiêu này được tạo thành từ các hoạt động mà học sinh sẽ tương tác với các nội dung.
- Thiết kế chủ đề tích hợp.
- Phân tích khả năng dạy học tích hợp của một chủ đề, một phần, một chương trong chương trình môn học.
- Xây dựng các bài tập tích hợp, thiết kế các nhiệm vụ học tập (mục tiêu cụ thể) của học sinh.
- Soạn và triển khai kế hoạch dạy học tích hợp một chủ đề, một bài.
-  Biết lập ma trận thể hiện nội dung tri thức tích hợp trong chương trình môn học ở phổ thông.
- Tổ chức và quản lí đồng thời các hoạt động đa dạng của các học sinh khác nhau.
- Xây dựng tiêu chí đánh giá kết quả học tập tích hợp (cả trong và sau quá trình học) của học sinh.
3. Quy trình đào tạo năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm
          Quá trình đào tạo sinh viên năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm được thực hiện theo các bước sau:
          3.1. Tổ chức cho sinh viên tiếp cận lý thuyết về dạy học tích hợp
Sinh viên được đào tạo để hiểu rõ bản chất, xu hướng của dạy học tích hợp từ đó nhận ra tính tất yếu của dạy học tích hợp các khoa học ở nhà trường. Bên cạnh đó, sinh viên phát triển được chương trình dạy học tiếp cận tích hợp, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học tích hợp, kiểm tra - đánh giá theo tiếp cận tích hợp và các điều kiện đảm bảo cho việc tổ chức dạy học tích hợp.
3.2. Xác định mục tiêu tích hợp
Sinh viên xác định được mục tiêu tích hợp của khoa học mà sau này mình sẽ giảng dạy ở phổ thông. Mục tiêu thể hiện về kiến thức, kỹ năng, thái độ đặc biệt là năng lực ứng dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống và hoạt động. Trong đó phải chú trọng được mục tiêu của từng bộ môn, phân môn chính trong các bài học, hoạt động. Qua đó phát triển khả năng tìm kiếm, chọn lọc, xử lý và liên kết thông tin cũng như các kĩ năng cần thiết như làm việc nhóm, trình bày, thuyết trình, phản biện, tự giải quyết vấn đề học tập.
3.3. Thiết kế chủ đề dạy học
Dựa vào những kiến thức của khoa học sẽ dạy ở trường phổ thông để xác định các mạch kiến thức môn học. Thiết kế chủ đề dạy học cần đảm bảo các nguyên tắc:
- Đảm bảo tính khoa học và tiếp cận những thành tựu mới của khoa học kỹ thuật, đồng thời vừa sức với học sinh.
- Đảm bảo mục tiêu giáo dục. Mục tiêu giáo dục có thể được xem là mô hình nhân cách mong đợi sau khi học. Đó là những năng lực, thái độ, thói quen, hứng thú và tri thức đòi hỏi người học phải đạt được sau khi học. Mục tiêu chương trình có vai  trò kích thích và duy trì động cơ học tập; quy định và tổ chức, điều hòa hành vi của người dạy và người học; kiểm tra, đánh giá kết quả thực tế. Vì vậy, việc xác định chủ đề dạy học cần phải tuân theo nguyên tắc mục tiêu.
- Nội dung kiến thức từng chủ đề phải hướng vào hệ thống năng lực chung (cốt lõi) và năng lực chuyên biệt.
- Đảm bảo đặc trưng bộ môn nhưng phải cân đối giữa lý thuyết và thực hành, gắn với thực tiễn liên môn với tinh thần coi kiến thức lý thuyết là nền tảng cơ sở, thực hành là mục đích.
- Phù hợp với năng lực nhận thức của người học, với điều kiện thực tế của dạy học, của nhà trường, của địa phương.
- Quán triệt tư tưởng tích hợp trong thiết kế chủ đề. Các chủ đề dạy học được thiết kế tích hợp tạo nên sự gắn bó hữu cơ giữa việc trang bị kiến thức với việc rèn luyện kĩ năng, hình thành động cơ học tập đúng đắn cho học sinh; phải tạo được sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa dạy học với việc tìm hiểu, tiếp thu có chọn lọc những nét đẹp văn hóa bản ngữ.
- Đảm bảo tính kế thừa và hội nhập quốc tế. Các chủ đề tích hợp được xác định dựa vào: những nội dung giao nhau của trong một môn học và những nội dung giao nhau giữa các môn học hiện hành với các vấn đề giáo dục mang tính quốc tế, quốc gia và có ý nghĩa đối với cuộc sống của học sinh. Các chủ đề tích hợp không những được thiết kế giữa các môn học, các nội dung có những quan điểm tương đồng mà còn được thực hiện giữa các môn học, các nội dung khác nhau nhưng bổ trợ cho nhau.
- Đảm tính giáo dục và giáo dục vì sự phát triển bền vững. Nội dung chủ đề dạy học được lựa chọn cần góp phần hình thành, bồi dưỡng cho học sinh không chỉ nhận thức về thế giới mà còn thể hiện thái độ với thế giới; bồi dưỡng những phẩm chất của công dân trong thời đại mới.
- Tăng tính thực hành, tính thực tiễn, quan tâm đến những vấn đề mang tính xã hội của địa phương. Các chủ đề tích hợp được thiết kế cần tăng cường tính thực hành, tính thực tiễn nhằm rèn luyện cho học sinh kĩ năng vận dụng tri thức vào việc tìm hiểu và giải quyết ở mức độ nhất định một số vấn đề của thực tiễn, góp phần đáp ứng những đòi hỏi của cuộc sống. Mặt khác, chủ đề dạy học cần quan tâm đến những vấn đề mang tính xã hội của địa phương nhằm giúp học sinh có những hiểu biết nhất định về nơi các em đang sinh sống, từ đó chuẩn bị cho học sinh tâm thế sẵn sàng tham gia vào hoạt động kinh tế xã hội của địa phương.
3.4. Lập kế hoạch tổ chức các chủ đề dạy học
Lập kế hoạch tổ chức các chủ đề dạy học gồm: xác định mục tiêu của chủ đề (quan tâm đến mục tiêu phát triển năng lực); thiết kế các nhiệm vụ học tập; biên soạn kế hoạch dạy học bao gồm nội dung dạy học, phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra - đánh giá kết quả học tập của học sinh, dự kiến các tình huống diễn ra trong giờ học...; các điều kiện đảm bảo cho việc dạy học.
3.5. Triển khai dạy học tích hợp
Triển khai các kế hoạch chủ đề dạy học đã xây dựng. Việc triển khai các kế hoạch này có thể thực hiện tại trường đại học hoặc ở trường phổ thông. Đây là giai đoạn quan trọng để đào tạo năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên, vì vậy giai đoạn này cần được đánh giá dựa vào các tiêu chí được giảng viên đưa ra và hơn hết là tổ chức cho sinh viên xem xét, phân tích, suy ngẫm về hoạt động của họ với nhau để rút kinh nghiệm và điều chỉnh.
3.6. Xây dựng tiêu chí đánh giá kết quả học tập của học sinh
Căn cứ vào lý luận đánh giá theo định hướng năng lực, mục tiêu của kế hoạch chủ đề dạy học để xây dựng các tiêu chí đánh giá quá trình hình thành và phát triển năng lực của học sinh để xây dựng các tiêu chí đánh giá có minh chứng kèm theo. Ngoài ra, sinh viên còn được đào tạo để nắm được các loại hình đánh giá theo định hướng năng lực như bài kiểm tra viết, báo cáo thực hành, báo cáo kết quả dự án; kết quả quan sát của giáo viên, bảng kiểm, hồ sơ học tập…
4. Một số lưu ý khi hướng dẫn sinh viên thiết kế và tổ chức dạy học tích hợp ở trường THCS
          Việc thiết kế và tổ chức dạy học tích hợp không chỉ quan tâm đến nội dung tích hợp mà quan trọng là chú trọng phương thức thiết kế và tổ chức hoạt động học tập. Trong đó, giảng viên cần chú trọng:
          - Đào tạo cho sinh viên một số phương pháp dạy học sau:
          + Dạy học tình huống
          + Dạy học hợp tác
          + Dạy học nêu và giải quyết vấn đề
          + Dạy học thực hành, trải nghiệm sáng tạo
          + Dạy học theo dự án
          + Sử dụng hồ sơ học tập
          + Tự học, nghiên cứu khoa học
          - Hướng dẫn sinh viên về dạy học tính phân hóa: Lựa chọn các nội dung, phương pháp phù hợp với năng lực và trình độ nhận thức của học sinh.
          - Tạo điều kiện giúp sinh viên được tiếp cận với các cuộc thi sáng tạo khoa học, kỹ thuật; bài thi tích hợp, liên môn; nghiên cứu khoa học.
          - Hướng dẫn sinh viên ứng dụng cộng nghệ thông tin trong học tập và nghiên cứu.          Một trong những điều kiện để thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông sau 2015 là sinh viên sư phạm sau khi tốt nghiệp có được năng lực dạy học tích hợp. Điều này có thể thực hiện thành công khi các trường sư phạm quán triệt quan điểm tích hợp trong đề xuất mục tiêu, xây dựng chuẩn kiến thức và kĩ năng về năng lực dạy học tích hợp, xây dựng nội dung cũng như quy trình phát triển năng lực này trong quá trình đào tạo. Các trường cơ sở đào tạo giáo viên căn cứ vào lý luận khoa học của dạy học tích hợp và định hướng của chương trình giáo dục phổ thông để xây dựng chương trình đào tạo cùng với các chuẩn để đào năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm. Vì vậy, các cơ sở đào tạo giáo viên, các nhà quản lý và giảng viên phải vận dụng lý luận dạy học tích hợp trong việc thiết kế và tổ chức thực hiện chương trình đào tạo.

 
TÀI LIỆU THAM KHẢO
 
         1. Bộ Giáo dục và Đào tạo. Chuẩn đầu ra trình độ đại học khối ngành sư phạm đào tạo giáo viên trung học phổ thông. NXB Văn hóa thông tin, 2013.
         2. Bộ Giáo dục và Đào tạo. Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể trong chương trình giáo dục phổ thông mới. Dự thảo tháng 4/2015.
         3. Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh. Phát triển năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm hóa học trường ĐHSP Huế. Kỷ yếu hội thảo khoa học: Nâng cao năng lực đào tạo giáo viên dạy tích hợp môn Khoa học Tự nhiên. Hà Nội, 2014, tr.23-28.
         4. Đinh Quang Báo, Hà Thị Lan Hương. Dạy học tích hợp - Phương thức phát triển năng lực học sinh. Kỷ yếu hội thảo khoa học: Nâng cao năng lực đào tạo giáo viên dạy tích hợp môn Khoa học tự nhiên. Hà Nội, 2014, tr.23-28.
         5. Vũ Thị Sơn. Dạy học tích hợp - Những vấn đề đặt ra đối với giáo viên phổ thông. Kỷ yếu hội thảo khoa học: Dạy học tích hợp - Dạy học phân hóa trong chương trình giáo dục phổ thông. TP. Hồ Chí Minh, 2012, tr.175-185.
         6. http://thcsthaithinh.edu.vn